20 minut, które mogą uratować życie. Profilaktyka raka jelita grubego

Marta Kosińska-Bochenek: Polacy obawiają się kolonoskopii, choć ratuje przed zachorowaniem, a także śmiercią z powodu raka jelita grubego. Tymczasem to drugi najczęściej rozpoznawany nowotwór złośliwy. Panie Doktorze, dlaczego Polacy nie badają jelita grubego?

Lek. med. Maciej Szadkowski: Kolonoskopię uznaje się w powszechnej opinii za badanie obciążające pacjenta i trudno z tym dyskutować: wymaga dość uciążliwego przygotowania, a okoliczności badania wprawiają niektórych pacjentów w zakłopotanie. Fakt, kolonoskopia to badanie, którego wiele osób unika ze strachu – bojąc się bólu i samej formy badania. Jest to problem, który wymaga wzrostu świadomości zdrowotnej i przezwyciężenia wstydu. Jednak, moim zdaniem, równie częstym powodem niechęci do kolonoskopii jest lęk przed wykryciem poważnej choroby.

Dlaczego warto pokonać lęk przed kolonoskopią?

W ostatnich latach rocznie w Polsce rozpoznaje się 18 tys. nowych zachorowań na raka jelita grubego. Przeważająca część tych chorych umiera przedwcześnie, ponieważ zbyt często jest rozpoznawany w zaawansowanych stadiach (tylko wczesne rozpoznanie daje dużą szansę wyleczenia). Choroba oznacza więcej cierpienia, trudnych badań i stresu niż jedna profilaktyczna kolonoskopia.
Kolonoskopia, mimo że jest badaniem inwazyjnym oraz uważanym za nieprzyjemne i niepopularne, jest jednocześnie badaniem niezwykle czułym i skutecznym w profilaktyce raka jelita grubego. Trwa średnio ok. pól godziny i wystarczy je wykonać raz na kilka lat. Warto podkreślić, że prawdopodobieństwo zachorowania na raka jelita grubego wzrasta z wiekiem – 90 proc. zdiagnozowanych przypadków dotyczy pacjentów powyżej 50. roku życia.

W Polsce przeżycie pięcioletnie pacjentów chorujących na raka jelita grubego nie przekracza 28 proc., średnia europejska to ok. 50 proc., w Stanach Zjednoczonych ten odsetek wynosi aż 80 proc. Dlaczego rak jelita grubego to idealny cel badań profilaktycznych?

Biologia dała nam tę szansę, że rak jelita grubego rozwija się dość długo. Praktycznie zawsze rozwija się ze zmian tzw. prekursorowych (przedrakowych), czyli polipów gruczołowych. Polipy początkowo są zmianami łagodnymi i mogą z czasem, w ciągu około 8–12 lat obecności w jelicie, przekształcić się w nowotwór złośliwy. Mamy więc czas, by zainterweniować i usunąć polipy. Eliminując je, w bardzo dużym stopniu ograniczamy ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Dlatego tak ważne jest postępowanie profilaktyczne. Kolonoskopia pozwala na ujawnienie zmian przednowotworowych i nowotworów we wczesnym etapie rozwoju, co znacznie zwiększa szanse na ich wyleczenie. Kolonoskopia ma tę zaletę, że w razie wykrycia polipów można je w trakcie badania usunąć i wysłać do badania histopatologicznego, określającego charakter zmiany. Jest to zasadnicza, poza większą czułością wykrywalności zmian, przewaga badania endoskopowego nad metodami radiologicznymi, np. wirtualną kolonoskopią. W części przypadków, usunięcie podczas wykonywanej kolonoskopii polipa z ogniskiem raka, przy spełnieniu pewnych kryteriów wycięcia, może być postępowaniem definitywnym w procesie leczenia i taki chory unika leczenia operacyjnego. Nowotwór ten w większości przypadków rozwija się przez długi czas, co pozwala lekarzowi, w razie postawienia wczesnej diagnozy, na wyleczenie i powrót chorego do pełni zdrowia. Jednak, by osiągnąć sukces, należy dążyć do objęcia jak największego odsetka populacji badaniami profilaktycznymi, pozwalającymi na niedopuszczenie do zachorowania lub do rozpoznania choroby nowotworowej we wczesnej, znacznie lepiej rokującej fazie.

Amerykanie zajęli się tym problemem kilkadziesiąt lat temu. I tam rzeczywiście badania profilaktyczne są powszechne i dotyczą zdecydowanej większości populacji (70 proc.).

Kiedy najlepiej wykonać profilaktyczną kolonoskopię?

Profilaktyczna kolonoskopia (u osób bez objawów alarmowych ze strony przewodu pokarmowego, nieobciążonych rakiem jelita grubego w I linii pokrewieństwa, powinna być wykonana pomiędzy 50. a 65. rokiem życia, natomiast osoby, które są obciążone rodzinnie (rodzice, rodzeństwo) powinny mieć wykonane to badanie 10 lat przed datą zachorowania członka rodziny. Odrębne wytyczne dotyczą osób z rodzinną polipowatością jelita grubego (ta stosunkowo mała grupa chorych – przyczyna ok. 1 proc. przypadków raka jelita grubego – wymaga wykonania badań kolonoskopowych u krewnych pierwszego stopnia już w pierwszej połowie drugiej dekady życia) oraz osób chorujących na nieswoiste choroby zapalne jelit (choroba Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego), które przy wieloletnich przebiegach choroby powinny być poddane monitorowaniu ze względu na zwiększone ryzyko powstania raka. Również osoby pochodzące z rodziny z zespołem Lyncha powinny się zgłosić na badanie kolonoskopowe.

Jakie są wskazania do wykonania kolonoskopii diagnostycznej?

Kolonoskopia diagnostyczna pozwala na dokładną diagnostykę wielu stanów patologicznych, dotyczących układu pokarmowego, a w przypadku prawidłowego obrazu jelita grubego wyklucza z dużym prawdopodobieństwem niebezpieczne przyczyny dolegliwości zgłaszanych przez pacjentów. Kolonoskopia diagnostyczna wykonywana jest z powodu wystąpienia objawów sugerujących obecność patologii w obrębie przewodu pokarmowego, które mogą być wyrazem chorób nowotworowych, nieswoistych chorób zapalnych (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, mikroskopowe zapalenia jelit) lub zapaleń na tle infekcyjnym. Badanie pozwala ocenić stopień nasilenia i zasięg zmian zapalnych i dzięki temu ustalić optymalny sposób leczenia.

Ważne jest również, by zarówno pacjent, jak i lekarz nie bagatelizowali objawów alarmowych ze strony przewodu pokarmowego. Rak jelita grubego może manifestować się obecnością krwi w kale, zmianą rytmu wypróżnień, nieuzasadnionym chudnięciem, bólami brzucha, niedokrwistością czy dodatnim testem na krew utajoną w stolcu. Rak może rozwinąć się w każdym odcinku jelita. Guz wykazuje zdolność inwazji otaczających tkanek oraz może dawać przerzuty, głównie do wątroby, ale również do płuc, jajników, nadnerczy czy mózgu.

Jak wygląda badanie?

Kolonoskopia to badanie, które umożliwia obejrzenie wnętrza całego jelita grubego przy użyciu giętkiego endoskopu (kolonoskopu) o grubości palca wskazującego. Głównym celem wykonywania kolonoskopii jest ocena błony śluzowej jelita grubego. Dzięki technice światłowodowej, urządzenie rejestruje obraz i przesyła go na ekran monitora. Kolonoskopię można wykonać bez znieczulenia lub w sedacji, bądź w krótkotrwałym znieczuleniu dożylnym. Decyzję o znieczuleniu podejmują pacjent i lekarz.
Kluczową rolę we właściwym przebiegu badania odgrywa odpowiednie przygotowanie. Dobre przygotowanie umożliwia pełną ocenę błony śluzowej i pozwala nie przeoczyć zmian, które mogą być niewidoczne przy słabym „wyczyszczeniu” jelita.

Czy są jakieś przeciwwskazania do wykonania badania kolonoskopowego?

Tak. Kolonoskopii nie wykonuje się w pewnych sytuacjach klinicznych będących zagrożeniem dla chorego. Są to sytuacje związane z sytuacją miejscową, np. ciężki rzut choroby zapalnej jelit, objawy zapalenia uchyłków jelita grubego, cechy zapalenia otrzewnej czy objawy perforacji przewodu pokarmowego. Również stany niezwiązane z przewodem pokarmowym, takie jak: niestabilna choroba wieńcowa, świeży zawał mięśnia sercowego, niewydolność serca w zaawansowanym stadium, zaburzenia krzepnięcia krwi, ostra niewydolność oddechowa. Badania nie wykonuje się również u pacjentek w ciąży (2. i 3. trymestr).

Panie Doktorze, jak chronić się przed zachorowaniem na raka jelita grubego?

Udział w programach badań profilaktycznych to oczywistość, ale ważne jest również okresowe wykonywanie badań laboratoryjnych (między innymi morfologii krwi) oraz niebagatelizowanie objawów alarmowych. Wykonywane badanie na obecność krwi utajonej w kale, w razie wyniku pozytywnego jest wskazaniem do wykonania badań endoskopowych gastroskopii i kolonoskopii, pozwalających na wykluczenie groźnych patologii w obrębie górnego i dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Kolonoskopia, połączona z endoskopową polipektomią, jest najskuteczniejszą metodą zmniejszającą zapadalność na raka jelita grubego i poprawiającą rokowanie w razie jego wczesnego wykrycia.
W zapobieganiu rozwoju tego raka pewną rolę odgrywa również tzw. zdrowy tryb życia. Udowodniony wpływ na zwiększenie ryzyka raka jelita grubego mają: dieta bogata w przetworzone produkty mięsne, mięso czerwone, a uboga w błonnik (warzywa, owoce, pieczywo i makarony z mąki z pełnego przemiału), wapń (nabiał), niedobór witaminy D, tytoń i alkohol, otyłość, siedzący tryb życia.