Światowy Dzień Mózgu: zdrowe jelita to spokojniejszy umysł

Mózg i jelita nie działają osobno – to zgrany system komunikujący się przez neurony, hormony i układ odpornościowy. Z okazji Światowego Dnia Mózgu warto przybliżyć czym jest oś jelita–mózg, jak działa ta niezwykła sieć i co możemy zrobić, by jej nie zakłócać.

Czym jest oś jelita–mózg?

Oś jelita–mózg to sieć dwukierunkowej komunikacji pomiędzy układem pokarmowym a mózgiem, obejmująca układ nerwowy, hormonalny i immunologiczny. Dzięki niej mózg otrzymuje sygnały o głodzie, a także o sytości – przesyłane m.in. przez hormony i nerw błędny. To właśnie ta komunikacja pozwala organizmowi przełączyć się w tryb odpoczynku i trawienia po posiłku. Oś jelita–mózg oddziałuje na funkcje poznawcze, nastrój, emocje i zachowanie. Z kolei myśli i emocje również wpływają na pracę jelit, co tłumaczy np. skurcze brzucha pojawiające się w sytuacjach stresowych.

Wyodrębnione są trzy ścieżki tej komunikacji:

• drogą neuronalną (przez neurony), przede wszystkim nerw błędny i trzewny układ nerwowy;
• drogą hormonalną poprzez wydzielania hormonów, takich jak kortyzol, adrenalina i serotonina;
• drogą odpornościową poprzez modulację cytokin[1].

Rola mikrobioty w komunikacji jelita-mózg

Istotną rolę w tej sieci odgrywają bakterie jelitowe, czyli mikrobiota, która wpływa na produkcję neuroprzekaźników, funkcjonowanie układu odpornościowego oraz stan psychiczny.

„Mikrobiota jelitowa chroni organizm przed patogenami i wytwarza istotne substancje, takie jak witaminy i krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (SCFA), które oddziałują na mózg bezpośrednio lub za pośrednictwem układu nerwowego i odpornościowego. Coraz częściej mówi się więc nie tylko o osi jelita–mózg, ale o bardziej złożonej osi mikrobiota–jelita–mózg. Zaburzenia w składzie mikrobioty mogą zakłócać tę sieć sygnałów, wpływając zarówno na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, jak i na stan psychiczny. Dlatego troska o różnorodną i zrównoważoną mikrobiotę – m.in. poprzez odpowiednią dietę i styl życia – jest dziś uznawana za jeden z kluczowych elementów wspierania prawidłowej pracy całej osi”– komentuje dr Kinga Kazimierska, przedstawicielka Fundacji Biocodex Microbiota.

Jakie są negatywne skutki braku komunikacji?

Zaburzenia w składzie mikrobioty jelitowej mogą prowadzić do zakłóceń w komunikacji między jelitami a mózgiem, co skutkuje nieprawidłowym przetwarzaniem sygnałów w tej osi[2]. Coraz więcej badań potwierdza, że dysfunkcje osi jelita–mózg odgrywają istotną rolę w rozwoju wielu chorób[3]. Niewłaściwe funkcjonowanie tej osi może przyczyniać się do występowania zaburzeń żołądkowo-jelitowych, chorób metabolicznych, neurodegeneracyjnych, psychicznych, a także niektórych chorób skóry. Wśród nich wymienia się m.in. zespół jelita drażliwego (IBS), przewlekłe choroby zapalne jelit, cukrzycę typu 2, otyłość i zespół metaboliczny, anoreksję, zaburzenia lękowe i depresyjne, schizofrenię oraz zaburzenia ze spektrum autyzmu (ASD).

Cym jest zespół drażliwego jelita?

Jednym z najlepiej poznanych przykładów zaburzeń pracy osi jelita–mózg jest zespół jelita drażliwego (IBS). Jest to przewlekła choroba przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym. Objawia się powtarzającymi się zaburzeniami funkcjonowania jelit i ich nadwrażliwością, niezwiązaną ze zmianami organicznymi lub biochemicznymi w organizmie[4]. Charakterystyczne objawy to nawracające bóle podbrzusza, wzdęcia oraz zaburzenia rytmu wypróżnień. W wielu przypadkach rozwój IBS poprzedzają traumatyczne doświadczenia i długotrwały stres. Choć dolegliwości lokalizują się w przewodzie pokarmowym, ich podłoże często wiąże się z nieprawidłową regulacją układu nerwowego. Objawy jelitowe mogą nasilać lęk i pogarszać nastrój, a stres z kolei potęguje dolegliwości żołądkowo-jelitowe – tworząc błędne koło.

Leczenie IBS obejmuje zmiany w nawykach żywieniowych, redukcję stresu, psychoterapię i probiotyki. Kluczem jest zadbanie o zdrową oś jelita–mózg. Pierwszym etapem powinno być leczenie przez lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej. Jeżeli nie następuje poprawa, a leki działające na poziomie motoryki przewodu pokarmowego są nieskuteczne, należałoby się zastanowić nad konsultacją psychiatryczną. Jeśli w obrazie klinicznym są wyraźne objawy zaburzeń psychicznych, wtedy natychmiast należy rozpocząć leczenie równoległe[5].

Czym są psychobiotyki?

Psychobiotyki to grupa probiotyków i prebiotyków, które poprzez modulowanie mikrobioty jelitowej mogą korzystnie wpływać na zdrowie psychiczne. Probiotyki to żywe mikroorganizmy o udokumentowanym działaniu prozdrowotnym, natomiast prebiotyki to niestrawne składniki pożywienia (najczęściej błonnik), które wspierają wzrost korzystnych bakterii jelitowych[6]. Psychobiotyki oddziałują na mózg i układ nerwowy za pośrednictwem mechanizmów immunologicznych, hormonalnych, nerwowych i metabolicznych. Dzięki temu mogą wspomagać funkcjonowanie jelit oraz – według niektórych badań – łagodzić objawy lęku i depresji[7].

„W przypadku zespołu jelita drażliwego (IBS) coraz więcej badań sugeruje, że skuteczne podejście terapeutyczne może łączyć zarówno wsparcie psychoterapeutyczne, jak i stosowanie psychobiotyków. Wybrane szczepy probiotyków, takie jak Bifidobacterium longum 1714, wykazały w badaniach potencjał do obniżania poziomu kortyzolu, działania przeciwzapalnego oraz łagodzenia objawów lękowych – co jest istotne, biorąc pod uwagę rolę stresu w nasilaniu dolegliwości IBS. Psychoterapia z kolei pomaga pacjentom lepiej radzić sobie z napięciem psychicznym, zmniejsza lęk związany z objawami oraz wspiera przerwanie błędnego koła stres–jelita. W praktyce oznacza to, że połączenie psychobiotyków i terapii psychologicznej może – u części pacjentów – przyczynić się do wyraźnego zmniejszenia nasilenia objawów. Dla wielu osób taka forma leczenia jest także bardziej akceptowalna niż sama farmakoterapia” – dodaje dr Kinga Kazimierska, przedstawicielka Fundacji Biocodex Microbiota.

Jak zadbać o prawidłową komunikację między jelitami a mózgiem?

• Zdrowa, zróżnicowana dieta ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania osi jelito–mózg. Spożywanie wysoko przetworzonych produktów może negatywnie wpływać na mikrobiotę jelitową, a tym samym na samopoczucie psychiczne. Z kolei dieta bogata w błonnik, prebiotyki, produkty pełnoziarniste, kiszonki i żywność fermentowaną wspiera rozwój korzystnych bakterii jelitowych. Badania sugerują, że taki sposób odżywiania może obniżać poziom stresu i poprawiać nastrój, wspierając zdrowie psychiczne poprzez oś jelito–mózg[8].
• Regularna aktywność fizyczna ma korzystny wpływ na zdrowie jelit oraz funkcje poznawcze. Ćwiczenia sprzyjają redukcji stresu, poprawiają jakość snu i wspierają neuroplastyczność mózgu.
• Zdrowe relacje interpersonalne i sprzyjające otoczenie wzmacniają funkcjonowanie osi jelito–mózg. Z kolei przewlekły stres społeczny, izolacja czy dyskryminacja mogą ją osłabiać. Również czynniki środowiskowe, takie jak zanieczyszczenie powietrza, wiążą się ze zwiększonym ryzykiem chorób układu oddechowego, nowotworów, a także zaburzeń neurodegeneracyjnych.
• Stosowanie niektórych leków – zwłaszcza antybiotyków – może zaburzać równowagę mikrobioty jelitowej. U dzieci wpływa to potencjalnie na rozwój układu odpornościowego i nerwowego, dlatego ich stosowanie powinno być dobrze uzasadnione.
• Odpowiednia ilość i jakość snu mają kluczowe znaczenie dla zdrowia zarówno mózgu, jak i jelit. Zaburzenia snu wiążą się ze zmianami w składzie mikrobioty, pogorszeniem nastroju oraz wzrostem poziomu stresu[9].

Dbanie o zdrową oś jelito–mózg to inwestycja w zdrowie całego organizmu. Świadomy styl życia, zróżnicowana dieta i wsparcie mikrobioty budują silne podstawy zdrowia fizycznego i psychicznego. Warto o tym pamiętać, ponieważ zdrowe jelita to spokojniejszy umysł, a spokojny umysł to zdrowsze jelita.

---

[1] https://www.biocodexmicrobiotainstitute.com/pl/os-jelita-mozg-jaka-role-odgrywa-mikrobiota

[2] Cryan, J. F., et al. (2019). The Microbiota-Gut-Brain Axis. Physiological Reviews, 99(4), 1877–2013.
DOI: 10.1152/physrev.00018.2018

[3] Carabotti, M., et al. (2015). The gut-brain axis: interactions between enteric microbiota, central and enteric nervous systems. Annals of Gastroenterology, 28(2), 203–209.

[4] https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/zespol-jelita-drazliwego-ibs-objawy-przyczyny-i-leczenie,176,n,192

[5] https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/wywiady/147999,psychiczne-objawy-zespolu-jelita-drazliwego

[6] https://www.biocodexmicrobiotainstitute.com/pl/os-jelita-mozg-jaka-role-odgrywa-mikrobiota

[7] https://www.dietetyk.tv/post/probiotyki-dla-m%C3%B3zgu-czyli-psychobiotyki

[8] https://www.biocodexmicrobiotainstitute.com/pl/pro/zywnosc-psychobiotyczna-modulacja-mikrobioty-jelitowej-w-celu-zmniejszenia-stresu

[9] https://www.biocodexmicrobiotainstitute.com/pl/os-jelita-mozg-jaka-role-odgrywa-mikrobiota